رباط شرف سرخس قلب تپنده کاروانسراهای خطه خورشید است - مجله همراهان

بیشتر بخوانیدکاروانسرای رباط شرف | مقر فرمانروایی حکام سرخس

کاروانسراها و رباط های تاریخی از مهمترین جاذبه های گردشگری ایران هستند که همیشه توجه جهانگردان را به سوی خود جذب می نمایند. این کاروانسراها که در زمان خود از اهمیت بسیاری برخوردار بوده اند، نمونه های کاملی از هنر معماری عصر خویش را به نمایش گذارده اند.

استان خراسان رضوی با توجه به گذر جاده تاریخی ابریشم از ناحیه شمالی آن از این نظر اهمیت خاصی دارد و هر ساله گردشگران و مسافران بسیاری برای تماشا بنای تاریخی کاروانسراها و معماری آن به این استان سفر می نمایند. کاروانسراها و رباط هایی که با داشتن قدمت تاریخی از گذشته های دور تا امروز میزبان مسافران و گردشگران بوده و هستند.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این زمینه گفت: ثبت کاروانسرای تاریخی رباط شرف سرخس در شمار میراث جهانی، موجب معرفی تمدن و فرهنگ این منطقه به جهانیان است.

سید جواد موسوی بیان نمود: ثبت جهانی کارونسراهای تاریخی ایران و خراسان رضوی در قالب پرونده واحد در میراث جهانی یونسکو، سبب معرفی این آثار و افزایش شناخت جهانیان از فرهنگ و تاریخ ایران و خراسان می گردد.

وی پیرامون اینکه رباط شرف سرخس قلب تپنده کاروانسراهای خطه خورشید است، تاکید نمود: خراسان رضوی ظرفیت بالایی در زمینه تاریخ و میراث فرهنگی دارد که ثبت جهانی این آثار می تواند در جذب گردشگران خارجی بسیار موثر باشد.

رباط شرف کاروانسرایی در 45 کیلومتری شهر سرخس است که معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی بوده است؛ این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور - سرخس (جاده ابریشم) و 6 کیلومتری جاده سرخس - مشهد بعد از تپه های کم ارتفاع روستای شورلق واقع شده است.

شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می نماید که از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری ایران است.

وجود چندین کتیبه در بنا نشان می دهد بنیان این بنا مربوط به اوایل سده ششم هجری و سال 508 هجری قمری است. به گفته آندره گدار این بنا که در سال 508 قمری ساخته شده در سال 548 قمری مورد حمله غُزها (ترکان اغوز) قرار گرفته و آسیب دید اما یک سال بعد در سال 549 بازسازی شده است.

طبق مدارک و متون تاریخی، بانی بنای فعلی بنا شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی است که مدتی حکومت مرو و پایان صدارت سلطان سنجر را برعهده داشته است.

باتوجه به کتیبه موجود، بنای رباط در سال 549 هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می رود.

رباط شرف در بیستم خرداد 1321 شمسی به شماره 359 به ثبت ملی رسیده و جزو با سابقه ترین بناهای ملی است.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: اگرچه معماری ایرانی دارای سبکهای مجزا نیست، اما با نظر مرحوم پیرنیا معماری دوره های تاریخی ایران را به سبک های معینی تقسیم نموده اند که از آن جمله میتوان به شیوه رازی اشاره نمود، که مربوط به سده پنجم تا شروع سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است.

احسان زهره وندی بیان نمود: در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده شد و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغزکاری و تزیینات وابسته به معماری بسیار زیبا و ظریف اجرا شده است.

وی ادامه داد:رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت و بکارگیری طرح های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان ها، طاق ها، طاقچه ها و گنبدها عناصری است که این کاروانسرای شاهی را همچون یک عمارت بی نظیر شاهی نمایان می نماید.

وی با بیان اینکه این دوره تاریخی را می توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که با حمله مغول، بیشتر آثار این دوره نابود شد، گفت: معماری در ایران به طور کلی مشخصات معماری گذشته را در کاربری های تازه به کار گرفته است و به تناسب زمان آن را تکمیل نموده است.

در واقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق قلمرو حکومت اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد و حکومت به نسبت طولانی این دولت باعث شد نهضتی شروع گردد که به درستی از سوی بسیاری از محققان به عنوان تتازه حیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده است.

وی اظهار کرد: کتیبه های بنای شرف اغلب به جامانده از دوران سلجوقی است، تنها کتیبه دارای تاریخ بنا کتیبه ای گچی به خط ثلث و در زیر ایوان انتهایی بناست که سه ضلع ایوان را در برگرفته و چون کتیبه های دیگر را به خط کوفی نوشته اند، می توان نتیجه گرفت این کتیبه از کتیبه های دیگر تازهتر است.

وی با بیان اینکه رباط شرف بنایی با 109 متر طول، 63 متر عرض و چهار هزار و 644 مترمربع زیربنا است که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد، بیان نمود: در سردر ورودی بنا نوشته شده رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم است و در متون تاریخی منزل رباط شرف را آبگیر یا آبگینه نامیده اند.

زهره وندی بیان نمود: این بنا 2 صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است و بعلاوه آجرچینی و کتیبه های آن جلوه خاصی بدان داده است.

وی بیان نمود: در این رباط چند مسجد و محراب دیده می گردد که همه با کتیبه های گلی و گچی تزیین شده اند؛ حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در دو سوی مدخل آن 2 تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است.

معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی اظهار کرد: در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایوانهایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل 2 اتاق و عمود بر رواق داخلی است.

وی بیان نمود: دالانی با سردر بلند پیش از حیاط دوم ساخته شده و در دو طرف آن 2 راه وجود دارد که یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل می پیوندد.

این مسئول با بیان اینکه بنای دو سوی حیاط دوم نیز مانند تاسیسات حیاط اول است و فقط در جلو اتاق ها رواقی است که حیاط دوم را دور می زند، گفت: در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم، اتاقی واقع شده است که گویا جایگاه نگهبانان بوده است، میان این اتاق و اتاق های بالای دالان نیز پلکانی ساخته اند.

زهره وندی بیان نمود: در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را میتوان دید. قسمت اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه ای چهار گوش با سه در ساخته اند. روبروی ایوان، شاه نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا به اتاق ها و حیاط های خصوصی راه دارد.

وی اضافه کرد: در دو طرف شاه نشین 2 حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه های انتهایی رباط 2 حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز 2 تالار ستوندار بنا نموده اند.

وی از ویژگی های بنای رباط شرف را وجود 2 مسجد دانست که یکی در طرف چپ دالان ورودی به حیاط اول واقع شده است و دارای 2 ورودی به دالان است و مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و 2 محراب دارد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اظهار کرد: بعلاوه بنا دارای 6 برج است که چهار برج آن در حیاط دوم به صورت هشت گوش ساخته شده و 2 برج در حیاط اول واقع شده است.

وی با بیان اینکه محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است که نشان می دهد بنا با توجه به قبله ساخته شده است، ادامه داد: در واقع سردر ورودی به حیاط دوم، ایوان و شاه نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است.

زهره وندی گفت: در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی 2 اصطبل برای استراحت اسبها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.

وی نقشه ساختمان رباط شرف را با دیگر کاروانسراها متفاوت دانست و اضافه کرد: وجود کتیبه های گچی و طرح های آجرچینی در بقیه کاروانسراها معمول نبوده است ولی در کاروانسرای شرف تقریبا تمام آجرچینی ها که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق های آن ایجاد شده، طرح دار است.

وی گفت: گچبری های رباط شرف از جالب ترین نمونه های این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه های حاشیه محراب های 2 عبادتگاه کاروانسرا با برترین کتیبه های محراب های مساجد ایران از نظر زیبایی و طرح برابری می نماید.

زهره وندی بیان نمود: در سال 1356 با خاکبرداری از اتاق های رباط شرف مجموعه ای از ظروف فلزی، فرمان های عهد صفوی، سفالینه های سلجوقی، سکه هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصر بفرد متعلق به سده های چهار و پنج قمری بدست آمده است.

منبع: همگردی