زنانه شدن سالمندی - مجله همراهان

به گزارش ایران، از این رو با احمد دلبری عضو هیأت علمی دانشگاه و متخصص طب سالمندی به گفت و گو نشسته ایم.

در سال های اخیر جامعه ایرانی با شیب تندی به سوی سالمند شدن گام بر می دارد و ما در آینده با طیف وسیعی از سالمندان روبرو خواهیم شد. آیا ما شرایط و لوازم روبروه با این پدیده جهانی را داریم؟

سالمندی یک فرصت و یک امتیاز برای جوامع بشری محسوب می شود، اما از آنجایی که در کشور ما آمادگی رویارویی با مسائل و احتیاجهای جمعیت بالای 60 سال وجود ندارد، از سالمند شدن جامعه در سال های آینده دچار نگرانی می شویم.

در واقع از آنجایی که رشد جمعیت سالمندی در کشور ما تقریباً بیشترین رشد در جهان را به خود اختصاص داده و از سوی دیگر زیرساخت لازم برای روبروه با آن در کشور وجود ندارد، این تغییر ساختار جمعیتی در آینده نه چندان دور با چالش ها و بحران هایی همراه خواهد بود، پس باید نگران باشیم. در 40 سال گذشته جمعیت سالمندان در ایران دو برابر شده است. در صورتی که در سال های آینده این مدت زمان کاهش یافته و طی 20 سال تعداد سالمندان دوبرابر خواهد شد. در چنین شرایطی قطعاً فرصت کافی برای تهیه زیرساخت ها و برطرف احتیاجهای این جمعیت نخواهیم داشت.

زنانه شدن سالمندی و چالش های پیش روی آن هم از جمله مسائلی است که از یک دهه گذشته شروع شده و این پدیده در کشور ما رو به افزایش است. به نظر شما دلایل بروز این پدیده در جامعه چیست؟ و اینکه افزایش امید به زندگی در میان زنان تا چه اندازه در زنانه شدن سالمندی مؤثر است؟

آمارها و گزارش های منتشر شده نشان می دهد 51 درصد از کل جمعیت سالمندان کشور را زنان و 49 درصد را مردان تشکیل می دهند. این موضوع به خودی خود خیلی نگران نماینده نیست. متأسفانه در حال حاضر 30 درصد جمعیت سالمند کشور، تنها زندگی می نمایند و همسران خود را از دست داده اند. در صورت تقسیم جنسیت، 49 درصد خانم ها تنها زندگی می نمایند. درحالی که تنها 9 درصد مردان همسران خود را از دست داده اند و به تنهایی زندگی می گذرانند. بنابراین بحث زنانه شدن سالمندی در چنین مواقعی است که خودنمایی می نماید. جمعیت زنان سالمند به دلیل ویژگی های خاص این گروه توجه بیشتری را می طلبد.

عواملی نظیر حوادث ترافیکی، تصادف و همچنین فاکتورهای خطر مانند مصرف سیگار و الکل و هرآنچه سلامت انسان را تهدید می نماید در مردان بیشتر است به همین دلیل آنها نسبت به خانم ها از طول عمر کمتری برخوردار هستند. از سوی دیگر امید به زندگی در میان زنان سالمند نسبت به مردان بیشتر است. به عبارت دیگر در جهان امید به زندگی مردان در حدود 7/4 سال کمتر از خانم ها است.

با توجه به شرایط اجتماعی و مالی کشور، شما شرایط این گروه از جامعه را در برخورداری از خدمات درمانی و بیمه های اجتماعی چگونه ارزیابی می کنید؟ و آیا این پدیده می تواند تبعاتی برای جامعه داشته باشد؟

به رغم موضوع امید به زندگی و طول عمر بیشتر زنان، مشکل بزرگی که وجود دارد و باعث نگرانی می شود موضوع سلامت روان و بهزیستی زنان سالمند است. متأسفانه زنان در دوران سالخوردگی در مقایسه با مردان از سلامت روان کمتری برخوردارند. از سوی دیگر دیده می شود که زنان سالمند از خدمات کمتری برخوردار هستند، سواد و مهارت های کمتری دارند و این موارد است که شرایط را سخت تر می نماید.

در کشور بیش از 3 میلیون و 750 هزار نفر زن سالمند زندگی می نمایند. در مناطق روستایی تعداد زنان سالمند بیشتر از مناطق شهری است. آمار نشان می دهد 4/10 کل زنان را زنان سالمند روستایی تشکیل می دهند و در مناطق شهری این عدد به 2/9 می رسد. باز می بینیم که در مناطق روستایی که مناطق کم برخوردار و از سرویس های بهداشتی و رفاهی کمتری برخوردارند تعداد زنان سالمند بیشتر است. با کنار هم گذاشتن این داده ها ملاحظه می کنیم زنان سالمند با توجه به اینکه منبع درآمدی کافی ندارند و اشتغال کمتری دارند مسائل بیشتری خواهند داشت.

از سوی دیگر از یک میلیون و 496 هزار و 347 نفر بازنشسته ای که تحت حمایت سازمان بازنشستگی هستند فقط485 هزار نفر را زنان تشکیل می دهند. این نشان می دهد از منابع درآمدی کمتری برخوردار هستند. بنابراین هنگامی که تعداد زنان سالمند افزایش یابد و از سوی دیگر تنهایی شان بیشتر شود و سواد و منابع بیمه و مستمری کمتری داشته باشند در آینده ای نه چندان دور این قشر از جامعه جزو گروه های پرخطر و آسیب پذیر جامعه قرار خواهند گرفت که نه تنها خود در معرض خطر هستند بلکه جامعه را با مسائلی روبرو خواهند کرد. بنابراین اگر از حالا به فکر آنها نباشیم قطعاً فردا دیر خواهد بود.

با توجه به افزایش هزینه های زندگی در دوران سالمندی و کاهش درآمد این گروه از جامعه، شرایط و کیفیت زندگی زنان سالمند چگونه است و چند درصد این افراد در خانه های سالمندان نگهداری می شوند؟

به طور کلی فقط 0/2 درصداز جمعیت سالمندی ایران در آسایشگاه ها زندگی می نمایند و 8/99 درصد در خانه ها زندگی می نمایند. اما اینکه با چه شرایطی زندگی می نمایند مهم است و کمیت در اینجا ارزش چندانی ندارد. نتایج آنالیز های اجرا شده نشان می دهد زندگی این افراد در خانه ها و در میان اعضای خانواده از کیفیت مناسبی برخوردار نیست.

تقریباً همسر 49 درصد سالمندان زن، فوت شده است. از این تعداد 8/98 درصد یک بار ازدواج نموده اند. از این 8/98 درصد هم در حال حاضر تنها 54 درصد و حتی کمتر با همسرانشان زندگی می نمایند. طبق آمار اعلام شده در سال 95 در حدود 43 درصد زنان سالمند بدون همسر گذران زندگی می نمایند. 4/1 درصد هم مطلقه هستند. امید به زندگی افراد در خانم ها حدود 78 سال است. این سؤال همیشه مطرح است که برای این افرادی که همسرانشان فوت نموده اند چه برنامه ای داریم. مشکل جدی آنها سلامت روحی و روانی و اجتماعی آنهاست. چقدر برای برطرف مسائل آنها در قالب مراکز روزانه برنامه ریزی شده است؟ چقدر خدمات در منزل به این گروه ارائه داده ایم؟ چقدر توانستیم بیمه تکمیلی برایشان برقرار کنیم؟

در شرایطی که در قانون برای ساماندهی این افراد پیش بینی های لازم اجرا شده آیا ما اقدامی انجام داده ایم. برنامه پنجم توسعه تکلیف نموده و در برنامه چهارم و ششم توسعه نیز به صراحت آورده شده است که سازمان بهزیستی مکلف است در هر برنامه، برای 25 درصد سالمندان خدمات توانبخشی و اجتماعی مهیا کند که اگر این امر محقق می شد در حال حاضر باید 50 درصد سالمندان کشور از امکانات مناسب برخوردار باشند. آیا این رخ داده است؟ چقدر ما به آنها عمل نموده ایم؟ در چهار برنامه گذشته و در سیاست های ابلاغی به صراحت موضوع حمایت از سالمندان آورده شده است اما چه کسی توجه می نماید؟ حالا بحث زنان سالمند تنها به طور اولی باید مورد توجه قرار گیرد اما متأسفانه موضوع سالمندی جزو اولویت های کشور نیست.

سالمندان گروهی باارزش در جامعه هستند که جوانی خود را برای آبادانی کشور و رشد و پیشرفت اعضای خانواده خود که عضوی از جامعه هستند صرف نموده اند. در این شرایط برای ارتقای کیفیت زندگی آنها باید چه اقداماتی انجام شود که شایسته این گروه از جامعه باشد؟

در این شرایط اگر بخواهیم اقدامی شایسته انجام شود باید موضوع حاکمیتی در کشور صورت بگیرد. چون با این ساختار در شورای عالی سالمندی که من عضو آن هستم و با زیرساخت های موجود قطعاً موضوع سالمندی در 5 و حتی 10 سال آینده یکی از بحران های جدی کشور خواهد بود. تمام فعالیت های ما در موضوع سالمندی به هفته سالمندان باز می شود و هیچ دغدغه دیگری وجود ندارد. 18 سازمان عضو شورای ملی سالمندان هستند اما کدام یک در چند سال گذشته در این حوزه، اقدامی شایسته انجام داده اند. با توجه به درس آموخته هایی که از مسائل دهه شصتی ها داریم مطمئن هستم که موضوع سالمندی در سال های آینده به یک مسأله و مشکل جدی کشور تبدیل خواهد شد. ما اگر نتوانستیم از نیروی جوان به عنوان عامل توسعه استفاده کنیم، موضوع سالمندی متفاوت است. اینجا دیگر دغدغه خورد و خوراک و مسکن نیست. اگر از حالا برای آینده چاره اندیشی نشود همانگونه که در حال حاضر در سطح جامعه معتاد متجاهر وجود دارد در آینده ای نه چندان دور نیز با معضل رها شدن سالمندان در جامعه روبرو خواهیم بود که یکی از مسائل جدی سازمان های حمایتی و اجتماعی خواهد بود.

در شرایطی که در قانون برای حمایت از سالمندان تمهیداتی پیش بینی شده است و 18 دستگاه و وزارتخانه برای ارائه خدمات به این گروه از جامعه مکلف شده اند هنوز نتوانسته ایم برای برطرف مسائل قدمی برداریم و زیرساخت های لازم برای پیشگیری از بروز مسائل در آینده را فراهم کنیم. از نظر شما راه حل مناسب برای رهایی از چالش ها و مسائل پیش رو چیست؟

ارتقای صندلی شورای ملی سالمندان نخستین گام است. به این معنا که این شورا باید به جای بهزیستی در ذیل نهاد ریاست جمهوری قرار گیرد و چه بسا فراتر از آن یعنی سازمان ملی سالمندان شکل بگیرد. در شرایط فعلی حتی سازمان ملی جوانان و وزارت ورزش و جوانان نتوانسته اند برای جوانان کاری انجام دهند. آیا شورای ملی سالمندی با 5 نفر کارشناس و 150 میلیون تومان اعتبار سالانه می تواند موضوع سالمندی کشور را حل و 8 میلیون نفر را ساماندهی کند؟

در واقع در شرایط فعلی احتیاجمند تشکیل سازمانی هستیم که برای 8 میلیون نفر فعلی و حدود 28 میلیون نفر30 سال آینده از همین حالا فکر کند و تدابیری بیندیشد.

در گام بعدی باید تقسیم کار و ابلاغ برنامه عملیاتی سند ملی سالمندی صورت بگیرد. باید ساختار و تشکیلات متناسب با سالمندان همانند مدل های جدید سرویس های خدماتی که در جهان وجود دارد تشکیل شود. در حال حاضر بیشترین اقدامی که در کشور ما صورت می گیرد نگهداری از سالمندان در آسایشگاه ها است که این مورد به هیچ وجه جوابگوی احتیاجهای این قشر نیست. باید توسعه مراکز روزانه خدمات مراقبتی در منزل، ارائه خدمات مراقبتی کوتاه مدت، مراقبت های ویژه تسکینی و خدمات انتهای عمر در اولویت اقدامات کشوری قرار بگیرد.

مراکز مشاوره سالمندان نیز یکی دیگر از احتیاجهای اساسی است. بخش اعظم سالمندان در ایران تنها هستند و احتیاج به خدمات مشاوره آنلاین دارند. دهکده و شهرک های سالمندی که امروزه در جهان از حدود 6 درصد سالمندان نگهداری می نمایند در ایران نیز می تواند بسیار راهگشا باشد. دانشگاه های نسل سوم هم موضوع مهم دیگری است که در بیشتر کشورهای جهان تأسیس شده است و در کشور ما نیز قطعاً مورد استقبال قرار خواهد گرفت.

تک فرزند بودن بسیاری از خانواده ها، امکانات مالی، کمرنگ شدن احساس تعلق و مسئولیت پذیری و همچنین کوچک بودن فضاهای زندگی و مسائلی از این دست سبب شده امکان نگهداری از سالمندان در میان اعضای خانواده نسبت به گذشته کاهش یابد. در چنین شرایطی احتیاج به حضور نیروی انسانی متخصص به عنوان مراقب و پرستار در منزل برای این گروه از جامعه بشدت احساس می شود. شرایط فعلی جامعه در این حوزه را چگونه ارزیابی می کنید؟

در حوزه نیروی انسانی متخصص که یکی از اولویت ها است ضعف بسیاری داریم. یکی از بزرگترین مسائل ما در کشور موضوع نگهداری از سالمند است و ما در این حوزه نیروی مراقب آموزش دیده تربیت ننموده ایم. اغلب افرادی که در این حوزه به منازل مراجعه و از سالمندان نگهداری می نمایند هیچ آموزشی ندیده اند. چه بسا بسیاری از آنها تا دیروز کارهای خدماتی و نظافتی انجام می دادند و امروز از یک سالمند نگهداری می نمایند. تربیت و تأمین نیروی انسانی سالمندیار و مراقب سالمند در مقطع کاردانی و کارشناسی باید خیلی سریع در دستور کار قرار بگیرد.

صندلی بیمارستان های سالمندی و بیمارستان های دوستدار سالمندی و همچنین کلینیک های تخصصی سالمندان در کشور نیز خالی است.

به موضوع سلامت روان سالمندان اشاره کردید و اینکه سلامت روح و روان سالمندان بشدت تحت فشار و خطر است. چه دلایلی باعث بروز این شرایط است؟

بزرگترین عامل برای خطر در حوزه سلامت روان سالمندان این است که انسان ها را یک شبه بازنشسته می کنیم. هیچ جای جهان فرایند بازنشستگی مانند کشور ما نیست. باید این فرایند اصلاح شود. بهتر است طی یک فرایند دوساله انسان ها برای پذیرش شرایط جدید و سازگاری با دوره بازنشستگی آماده شوند. متأسفانه در فرهنگ ما جا افتاده که بازنشستگی یعنی سرانجام خط و پایان زندگی مفید افراد. درحالی که یک سوم عمر ما در دوران بازنشستگی طی می شود. از آموزش مهارت های لازم برای گذران این دوران خبری نیست. ازاین رو آموزش های پیش از بازنشستگی و آموزش های خودمراقبتی در دوران بازنشستگی و در دوران سالمندی باید به عنوان یک سند بالادستی در سازمان ها تهیه شود و تمام سازمان ها و وزارتخانه ها مکلف شوند نسبت به آموزش های خود مراقبتی در دوره سالمندی و بازنشستگی اقدام نمایند. مشکل دیگر این است که در کشور ما افراد با رسیدن به دوران بازنشستگی دچار سندروم آشیانه خالی می شوند. به این معنا که تقریباً 30 درصد افراد در دوران بازنشستگی، همسران خود را از دست می دهند، فرزندانشان ازدواج می نمایند یا از آن شهر مهاجرت می نمایند، بخشی از دوستان آنها از جهان می فرایند. گاهی هم همه اینها هست اما فرزندان آنقدر درگیر مسائل خود هستند که زن یا مرد سالمند احساس تنهایی و انزوا می نمایند. همه این مسائل دست به دست یکدیگر داده و سالمندان را به سمت اختلالات روحی، افسردگی، اضطراب و استرس پیش می برد.

نکته مهم دیگر این است که مدیران عزیزی که امروز پشت میز مدیریت نشسته اند بدانند هر برنامه ای که برای بازنشستگان داشته باشند در آینده برای خودشان ادامه خواهد داشت.

متأسفانه در حال حاضر خدمات حمایتی مناسبی برای سالمندان پیش بینی نشده و آمار ها نشان می دهد 50 درصد سالمندان کشور از درآمد و مستمری برخوردار نیستند. به نظر شما با توجه به نبود چتر حمایتی و معیشتی این گروه با چه مسائلی روبرو هستند؟

خدمات حمایتی درستی برای بازنشسته ها و سالمندان درنظر گرفته نشده است. در دوره سالمندی که هزینه های فرد به دلیل بروز بیماری های ناشی از کهولت و موارد دیگر افزایش می یابد، فرد بازنشسته به جای دریافت یاری، بخشی از حقوق خود را از دست می دهد. خصوصاً بازنشستگانی که در سنوات گذشته بازنشسته شده اند و همسان سازی حقوق برای آنها هنوز صورت نگرفته است. در چنین شرایطی حدود 4 میلیون نفر سالمندی که حقوقی دریافت نمی نمایند و از حمایت بیمه پایه و تکمیلی برخوردار نیستند شرایط سخت تری را تحمل می نمایند و گاهی به تکدی گری و دستفروشی روی می آورند. به همین دلیل است که باید شورای ملی سالمندی برای تمام سالمندان برنامه ریزی کند.

شیوع بیماری کرونا آسیب های جدی به گروه های مختلف جامعه از جمله سالمندان وارد نموده است و حتی شمار زیادی از آنان به دلیل این بیماری خطرناک فوت نموده اند، اگر بخواهیم خیلی خلاصه اثرات کرونا بر زندگی این قشر را آنالیز کنیم فکر می کنید زندگی این قشر در دوران کرونا با چه مسائلی روبرو است؟

متأسفانه قبل از شیوع کرونا در کشور حدود 25درصد سالمندان از اختلالات روحی و روانی رنج می بردند. در حال حاضر با شیوع کرونا و کاهش رفت و آمدها و عدم حمایت بعضی از فرزندان، سالمندان در معرض مسائل روحی بیشتری قرار گرفته اند. از این رو خانواده ها باید توجه بیشتری به سالمندان خود داشته باشند و به بهانه اینکه رفت و آمد باعث انتقال بیماری می شود، از زیر بار مسئولیت شانه خالی ننمایند. درست است که رفت و آمدها برای حفظ سلامتی کنترل می شود اما باید حمایت های دورادور بیشتر از قبل مورد توجه قرار گیرد تا سالمندان کمتر دچار آسیب شوند. توجه به تأمین مایحتاج روزانه سالمندان امری لازم است؛ بخصوص سالمندانی که در همسایگی ما به تنهایی گذران عمر می نمایند. فراموش نکنیم تقریباً یک میلیون و 300 هزار نفر سالمند در کشور به تنهایی زندگی و احتیاج های اولیه خود را به تنهایی تأمین می نمایند. ما باید به آنها توجه داشته باشیم.

نیم نگاه

در شرایطی که در قانون برای ساماندهی این افراد پیش بینی های لازم اجرا شده آیا ما اقدامی انجام داده ایم؟ برنامه پنجم توسعه تکلیف نموده و در برنامه چهارم و ششم توسعه نیز به صراحت آورده شده است که سازمان بهزیستی مکلف است در هر برنامه، برای 25 درصد سالمندان خدمات توانبخشی و اجتماعی مهیا کند که اگر این امر محقق می شد در حال حاضر باید 50 درصد سالمندان کشور از امکانات مناسب برخوردار باشند. آیا این رخ داده است؟ چقدر ما به آنها عمل نموده ایم؟ در چهار برنامه گذشته و در سیاست های ابلاغی به صراحت موضوع حمایت از سالمندان آورده شده است اما چه کسی توجه می نماید؟ حالا بحث زنان سالمند به طریق اولی باید مورد توجه قرار گیرد